Katerina Schismenou interviewt Amar Bašić anlässlich des Gedenk- und Ehrentages für die Opfer des Massakers von Kommeno am 16. August 1943
Was ist die Aufgabe des Vereins „Respekt für Griechenland“ und wer ist Amar Bašić?
Respekt für Griechenland ist ein gemeinnütziger Verein mit Sitz in Berlin. Er wurde 2015 gegründet und unterstützt verschiedene Umwelt- und Sozialprojekte auf ehrenamtlicher Basis. Auch in Kommeno und anderen Märtyrergmeinden in Griechenland und darüber hinaus. Es belastet die Mitarbeiter des Vereins, dass Deutschland den zerstörten Dörfern und Regionen nach dem Krieg keine Wiederaufbauhilfe gewährte und nur höchst geringe oder gar keine Entschädigungen für die Überlebenden der deutschen Kriegsverbrechen und für die Verbrechen gegen die Menschlichkeit leistete.
Unser Verein sieht das Thema der deutschen Entschädigungen völlig anders als die Bundesregierung, für uns ist das Thema weder abgeschlossen noch gelöst. Wir treten für Verhandlungen zwischen den beiden Ländern über die unbezahlten Schulden ein. Aus diesem Grund werden auch die Projekte, die wir in Kommeno unterstützen, ausschließlich durch private Spenden finanziert. Wir akzeptieren für unsere Arbeit keine Finanzmittel des deutschen Staates oder Spenden, die indirekt staatliche Mittel enthalten.
Amar Bašić arbeitet seit zwei Jahren als Projektverantwortlicher für Respekt für Griechenland. Nach einem Aufenthalt am Polytechnikum in Athen im Rahmen des Erasmus-Programms und seinem Master für Architektur an der Bauhaus-Universität in Weimar ließ er sich in Griechenland nieder. Seine Familie verließ während des jugoslawischen Bürgerkriegs im Jahr 1992 Bosnien und flüchtete nach Deutschland.
Warum Kommeno? Was bedeutet Kommeno für Sie?
Griechenland im Sommer 1943. Im Morgengrauen des 16. August wird das Dorf Kommeno im Epirus von den Truppen der Gebirgs-Division „Edelweiß“ attackiert. 317 Zivilisten, Männer und Frauen in jedem Alter, Jugendliche, Kinder und Greise werden – ohne Widerstand zu leisten – innerhalb weniger Stunden auf schreckliche Art und Weise getötet. Das Dorf und die Toten werden verbrannt. Die Auslöschung ist nahezu vollständig.
Unser Vorstandsmitglied Hilde Schramm besuchte den Ort und bot dem Gemeindevorsteher, Dimitris Dimou, sowie dem lokalen Kulturverein Hilfe für die Durchführung von Projekten an. Auch ich besuchte Kommeno und stellte fest, dass es kaum Hinweise auf die schrecklichen Ereignisse im Dorf gab – ich meine Informationsmaterial, auf das ein Besucher als Quelle zurückgreifen könnte, um sich über die Ereignisse zu informieren. So entwickelten wir in Zusammenarbeit mit dem Gemeindevorsteher und mit dem Kulturverein eine Projektidee, wie die Geschichte an Ort und Stelle dargestellt und weitergegeben werden könnte. Da es keinen bestimmten Schauplatz gibt, der für das Geschehen am 16. August 1943 zentral gewesen wäre, sondern zeitgleich viele Schauplätze mit dem traurigen Geschehen verknüpft sind, entschieden wir uns für ein dezentrales Konzept. Es sieht die Markierung vieler Punkte mit Textstelen sowie deren Verbindung mit einem „Audio Walk“ vor. Wir haben diesen Audioguide gemeinsam mit dem Audiokünstler Lefteris Krysalis entwickelt. Wir glauben, dass wir den Besuchern des Dorfes mit diesem Konzept einen Anreiz bieten, länger im Ort zu bleiben, einen Rundgang zu machen und sich auf eine alternative, interessante Art und Weise über seine Geschichte zu informieren.
Wie ist das neue Denkmal in Kommeno entstanden?
Der Eingang eines Ortes ist der wichtigste Moment, wenn Besucher an einen neuen Ort ankommen. Es war der Wunsch des Gemeindevorstehers und des Kulturvereins, am Dorfeingang Informationen über das Massaker vom 16. August 1943 zu vermitteln. Für Kommeno war er auch der Ausgangspunkt der schrecklichen Operation an diesem Tag und zugleich der Ort des ersten Verbrechens der deutschen Soldaten gegen die unbewaffneten Bewohner: der Ermordung des Priesters Lampros Stamatis. So entstand die Idee, diesen Ort mit einer neuen bildlichen Kunstinstallation zu Ehren der 317 Opfer zu markieren. Das Werk ist zugleich die erste Informationsquelle für die Besucher, da es auch den Ausgangspunkt unserer Audioführung darstellt.
Was symbolisiert das Denkmal konkret?
Das Konzept sieht die Vermittlung von Emotionen mit symbolischen architektonischen und erzählerischen Mitteln vor. Ein baulich strukturierter, intimer und kontemplativer Raum, der einen imaginären historischen Moment wiedergibt – eine epirotische Mutter und ihre Kinder, die mit einer Bedrohung in Form einer Waffe konfrontiert sind. Sie blicken auf ein Gewehr, dass sich an der gegenüberliegenden Wand befindet, und in Zukunft auch auf Flammen. Eine schmale Öffnung verbindet die Installation symbolisch mit dem Friedhof. Bedingt durch die dynamische Anordnung der Wände drohen diese auseinander zu fallen, doch werden diese mit der existenziellen Frage „Warum?“ in 12 europäischen Sprachen zusammengehalten.
Συνέντευξη του Amar Bašić στην Κατερίνα Σχισμένου με αφορμή την ημέρα μνήμης και τιμής για τη σφαγή του Κομμένου στις 16. Αυγούστου 1943.
Ποιος είναι ο οργανισμός Respekt für Griechenland και ποιος ο Amar Bašić?
Το Respekt für Griechenland είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με έδρα το Βερολίνο. Ο σύλλογος ιδρύθηκε το 2015 και υποστηρίζει με διάφορα περιβαλλοντικά και κοινωνικά εθελοντικά έργα την Ελλάδα. Έτσι και το Κομμένο όπως και άλλα μαρτυρικά σημεία στην Ελλάδα και όχι μόνο. Όλοι όσοι εργάζονται στον συγκεκριμένο οργανισμό φέρουν βαρέως το γεγονός που η Γερμανία δεν βοήθησε τα κατεστραμμένα χωριά και περιοχές να ανοικοδομηθούν μετά τον πόλεμο και πλήρωσε ελάχιστη ή καθόλου αποζημίωση στους επιζώντες των γερμανικών εγκλημάτων πολέμου και των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Για το δικό μας οργανισμό το ζήτημα των γερμανικών αποζημιώσεων είναι τελείως διαφορετικό απ’ αυτό της γερμανικής κυβερνήσεως, δεν έχει κλείσει αλλά ούτε και λυθεί. Είμαστε υπέρ των διαπραγματεύσεων μεταξύ των δύο χωρών για τις ανεξόφλητες οφειλές. Έτσι ακριβώς και τα υποστηριζόμενα προγράμματα στο Κομμένο προέρχονται από χρήματα που συγκεντρώθηκαν αποκλειστικά από δωρεές ιδιωτών. Δεν δεχόμαστε χρήματα για τη δουλειά μας από το γερμανικό κράτος ή από άλλες δωρεές που έμμεσα ενέχουν την κρατική υποστήριξη.
Έτσι εδώ και δύο χρόνια είναι ο Amar Bašić εργάζεται στον οργανισμό Respekt für Griechenland εθελοντικά και ως υπεύθυνος προγραμμάτων. Μετά την ολοκλήρωση του Εράσμους στο Πολυτεχνείο της Αθήνας και του Master Αρχιτεκτονικής στο πανεπιστήμιο Bauhaus στη Βαϊμάρη στη Γερμανία έμεινε στην Ελλάδα, ενώ κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στη Γιουγκοσλαβία το 1992 οι οικογένειά του μετακόμισε από τη Βοσνία στην Γερμανία.
Γιατί τελικά στο Κομμένο και τι σημαίνει για σας το Κομμένο;
Η Ελλάδα το καλοκαίρι του 1943. Τα ξημερώματα της 16ης Αυγούστου το χωριό Κομμένο της Ηπείρου δέχτηκε επίθεση από τα γερμανικά ορεινά στρατεύματα «Edelweiß» . 317 πολίτες, άνδρες και γυναίκες κάθε ηλικίας, νέοι, παιδιά και ηλικιωμένοι δολοφονούνται φρικτά μέσα σε λίγες μόνο ώρες χωρίς αντίσταση. Το χωριό και τα πτώματα κάηκαν. Σχεδόν πλήρης αφανισμός.
Μετά την επίσκεψη του μέλους του διοικητικού συμβουλίου μας Hilde Schramm στο Κομμένο, πρόσφερε υποστήριξη για έργα στον πρόεδρο του χωριού Δημήτρη Δήμου και στον τοπικό πολιτιστικό σύλλογο, αφού ταξίδεψε αρχικά στο Κομμένο όπως και εγώ. Έχω παρατηρήσει ότι υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία για το τρομερό συμβάν στο χωριό- εννοώ τα μέσα πληροφόρησης που ένας ξένος θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει ως πηγές πληροφοριών για να «εκπαιδεύσει» τον εαυτό του περισσότερο στην ιστορία. Ως αποτέλεσμα αυτού, αναπτύξαμε μια ιδέα για το πώς θα μπορούσε να μεταφερθεί και να μεταδοθεί η ιστορία επιτόπου και συνεργαστήκαμε με τον πρόεδρο του χωριού όπως και με τον πολιτιστικό σύλλογο. Δεδομένου ότι όχι μόνο ένα συγκεκριμένο σημείο είναι σημαντικό για το ιστορικό γεγονός της 16ης Αυγούστου 1943, αλλά πολλά σημεία συνδέονται με το θλιβερό αυτό γεγονός στον τόπο ταυτόχρονα, αποφασίσαμε μια πιο αποκεντρωμένη ιδέα. Αυτή η ιδέα προβλέπει τη σήμανση πολλών σημείων με συγκεκριμένους πίνακες πληροφοριών κειμένου και τη σύνδεσή τους με έναν ηχητικό περίπατο. Δημιουργήσαμε ένα τέτοιο ηχητικό περίπατο μαζί με τον Έλληνα ακουστικό καλλιτέχνη Λευτέρη Κρυσάλη. Με αυτό το «concept» πιστεύουμε επίσης ότι μπορούμε να κάνουμε τους επισκέπτες να μείνουν περισσότερο στο χωριό, να πάνε μια βόλτα και να μάθουν για την ιστορία του με διαφορετικούς και ενδιαφέροντες τρόπους.
Πώς προέκυψε η νέα εικαστική δημιουργία στο Κομμένο;
Η είσοδος ενός τόπου είναι η πιο σημαντική στιγμή όταν οι επισκέπτες φτάνουν σε ένα νέο μέρος. Επιθυμία του προέδρου και του πολιτιστικού συλλόγου ήταν να δώσουν πληροφορίες για τη σφαγή της 16ης Αυγούστου 1943 στην είσοδο του χωριού. Για το Κομμένο, είναι επίσης η αφετηρία της τρομερής στρατιωτικής επιχείρησης εκείνης της ημέρας και ο τόπος του πρώτου εγκλήματος που διέπραξαν οι Γερμανοί στρατιώτες κατά του άμαχου πληθυσμού τότε: η δολοφονία του ιερέα Λάμπρου Σταμάτη. Κάπως έτσι γεννήθηκε η ιδέα να σηματοδοτηθεί αυτό το μέρος με μια νέα εικαστική δημιουργία προς τιμήν των 317 θυμάτων. Το έργο λειτουργεί επίσης ως η πρώτη πηγή πληροφοριών για τους επισκέπτες που φτάνουν, μιας και αποτελεί επίσης την αφετηρία του ηχητικού περιπάτου μας.
Τι ακριβώς συμβολίζει η εικαστική δημιουργία ;
Το «concept» προβλέπει τη μετάδοση συναισθημάτων με αρχιτεκτονικά και αφηγηματικά συμβολικά στοιχεία. Ένας δομημένος, οικείος και στοχαστικός χώρος που φιλοξενεί μια φανταστική στιγμή της ιστορίας – μια ηπειρώτισσα μητέρα και τα παιδιά της που αντιμετωπίζουν την στρατιωτική απειλή. Βλέπουν ένα όπλο ακουμπισμένο στον απέναντι τοίχο και το μέλλον μέσα στις φλόγες επίσης. Ένα στενό άνοιγμα ευθυγραμμίζεται συμβολικά με το νεκροταφείο. Λόγω της δυναμικής διάταξης των τοίχων, ο χώρος απειλεί να καταρρεύσει, αλλά το διαρκές και υπαρξιακό ερώτημα „Γιατί;“ σε 12 ευρωπαϊκές γλώσσες λειτουργεί με στόχο αφύπνισης και προβληματισμού για τους επισκέπτες.